bir zamanlar, tıpkı bölgedeki diğer uluslar gibi, aryan halkının yönetiminde olan topraklara sahip olan devlet.
ipek yolu önemini yitirene kadar, ekonomik açıdan hep refaha sahip olmuştur. lapis lazuli madenleri, roma ve çin'in pazar yeri olması falan derken ekonomisi epey canlıymış. bu sebeple zerdüştlük ve budizm için de önemli bir merkez olmuştur.
islam fetihleri sonrasında da kozmopolit yapısını hep korumuştur burası. sokaklarında budistlerin, zerdüştlerin, manicilerin, hristiyanların, yahudilerin bir arada gezebildiği belki de dünyadaki tek ülkedir (osmanlı'da budist ve manici olmadığını varsayıyorum).
ipek yolu önemini yitirince de burası da böyle saçma sapan bir hal almış.
şu anki halinden ise tamamen pakistan sorumludur. ama bu ülkenin geleceğini de çin halk cumhuriyeti yaratacak. çünkü çin'in sınırları artık -de jure olmasa da, de facto olarak- batıda gürbulak, kapıköy, esendere ve borualan sınır kapılarına dayanmış durumda.
yıllar önce katıldığım doğu asya ticareti konulu bir konferansta bir akp'li akademisyen tarafından çin'in hedefinin artık yeni bir ipek yolu yapmak olduğu söylendiği için çok dikkate almamıştım bu söylemi. "akp'liler savunuyorsa kesin saçma sapan bir projedir" demiştim. ama çin, hakikaten iyi çalışıyor bu konuda. adamı ciddiye almadığım için de, çok vizyonsuz olduğumu fark ettim.
Hakkında medeniyetlerin mezarı denilen bölge/haydut devlet/rogue state.
Kendisi İngilizlerin, Rusların ve müttefik kuvvetlerinin mezarı olmuş, yol altyapısı yüzünden zorlaşan ikmal lojistiğini düşmanlarına karşı efektif bir biçimde kullanan/kullanmış olan asimetrik savaş güçlerinin yeni yönetimi altındaki ülke.
Popüler kültürde çok bilinmese de Rusların Vietnam'ıdır, ruhen ve fiilen. İki savaş da birbirine benzerlik gösterir, aynı amaçları taşır, aynı tansiyon haritası ve aynı sonuçla biter.
Yeni hükûmetinin temel motivasyon kaynağı İslam'dır, ilk Afgan-Sovyet çatışmalarında CIA/ABD'nin materyalist olan Sovyet Rusya ilerlemesini kesmek için bağlayıcı çimento olarak İslam'ı kullanması için çok işlevsel bir durumdaydı, millî birlik duygusu olmayan Peştunları bir arada tutmak için Taliban'ın köklerini bu vesileyle islami cihat = antiemperyalist savaş olarak kodlamışlardı.
Zira bazı peştunların aidiyeti devletin merkezî otoritesinin tesir alanından çok aşiret başlarının ve savaş lordlarının alanında kaldığı için İslam'ı bölük halde yaşayan Peştunlara bir silah enstrümanı olarak sunmuşlardı. Ancak Bin Laden, "barış savaşçısı" kısa süre sonra yalnızca Rus "kafirini" değil, Batı "kafirini" de isteyince işler tersine dönmüş, önce el kaide, sonra Irak El-Kaidesi, ardından Irak İslam Devleti, en son da Irak Şam İslam Devleti'ne dönüşen terör evrimini başlatan dominonun ilk taşına kendisi tarafından vurulmuştu. Madrid bombalamasından tutun 11 eylüle kadar pek çok terör eyleminden başlayan bir zincir, en son Türk askerlerini canlı canlı yakarak şehit eden IŞİD'E kadar evrilmiştir. Hepsi Afganistan'dan çıkarak tekamülünü tamamladı ve gezegene yayıldı.
Bu meseleyle Afganistan ve bazı spesifik ortadoğu-körfez ülkeleri uluslarası terörün doğuşuna bizzat ya da ihmalle destek olmuştur, ama küresel terörde, uyuşturucuda ve silahta Afganistan çoğu zaman bir Dünya markasıdır.
Ve Dünya'nın en mutsuz ve umutsuz insanlarını barındıran ülkedir.
ileri okuma için kullanılabilecek bir makale: "A is for allah, j is for jihad" isimli makaleyi okumanızı tavsiye ederim, yazarı, yılı, numarasıyla birlikte bir kısmını aşağı bırakıyorum:
www.jstor.org/...
Müzik editi:
İngilizce bilen arkadaşlar için Rusların Afganistan tecrübesine dair ingilizce altyazılı bitter parçalar bırakıyorum.
özellikle kadınlar için yaşam cehenneme dönen ülke. Yaklaşık iki yıldır Taliban'ın iktidarı almasıyla birlikte kırıntı düzeyindeki demokratik hak ve özgürlükler, kadın hakları gasp edildi.
hatırladığımız üzere taliban zulmünden kaçmak için yollara dökülmüş, havaalanlarına akın etmişlerdi. dikenli teller arasından bebeklerini abd askerlerine veren kadınlar, hareket halindeki uçağı tutmaya çalışarak ölen insanlar, uçağa binmeye çalışarak ezilen insanlar.. (bir de tşörtleti basılmıştı uçağı tutmaya çalışan insanların aklımızla dalga geçer gibi) bu sırada ise Türkiye ve çin taliban ile çalışmaya ve iş birliğine hazır olduklarını ilan ediyorlardı. 15 Ağustos 2021’de ülke yönetimini ele geçiren Taliban azınlıkların ve kadınların haklarını koruyacaklarını ilan ediyorlardı. ancak iki yıldır zulüm, baskı ve yasaklar artarak devam ediyor.
abd işgali boyunca afganistanda kadınların çalışma ve eğitim haklarında kısmi ilerlemeler kaydedilmişti. kabil'de kadınlar kamusal alanda varlığını gösteriyordu. kız çocuklarının okula gitmesi %80e kadar ulaşmıştı. kamuda ve bankacılık, medya gibi sektörlerde kadınlar iş bulup çalışabiliyorlardı. taliban ile birlikte uzun yıllar kazanılan haklar bir anda ellerinden alındı.
kadın bakanlığı kapatıldı yerine Faziletin Teşviki ve Ahlâksızlığın Önlenmesi Bakanlığı açıldı. şiddet mağduru kadınların kaldığı sığınma evleri kapatıldı. kız çocuklarına önce lise ve ortaokul sonra da üniversiteye gitmeleri yasaklandı. kadınların yurt dışına çıkmaları yasaklandı. park ve bahçelere gitmeleri, yanlarında yakın bir erkek akraba olmadan uzun yola çıkmaları, uçağa binmeleri yasaklandı. kamuda çalışan kadınların işlerine son verildi. kadınların iş yaşamından uzaklaştırılması evi geçindirme yükünü çocuklara bindirdi. böylece çocuk işçilik arttı. sağlık sektöründe kadın işçiler yalnızcA akrabalarından erkek biri var ise çalışabilir. bunu da belgelemeleri gerekiyor. bu da az sayıda kadın sağlıkçıları daha da azaltmaktadır. bir de buna kadınların kadın sağlıkçılara muayene olması zorunluluğu getirilince durumun vahameti daha da ortaya çıkıyor. kadınlar sağlıktan yararlanamaz hale geliyor. böylece de kadın ölümleri çoğalmış durumda.
son 20 yılda 300den fazla basın yayın organı varken taliban'ın iktidara gelmesiyle yalnızca bir kaç ay içinde 200'ün üzerinde basın yayın kuruluşu faaliyeti engellendi. gazeteciler ülkeyi terk ettiler. İşsizlikle birlikte ekonomik kriz ve gıda fiyatlarındaki büyük artış, birçok aileyi yiyecek masrafını karşılayamaz hale getirdi. yaklaşık 20 milyon insan şiddetli açlık yaşamaktadır. 6 milyonu kıtlığın eşiğinde. save the children kuruluşunun 1400 hane üzeirnde yaptığı araştırmaya göre taliban iktidarından sonra ailelerin yüzde 82’sinin gelirlerinde kayıp var. Kabil’deki ailelerin yarısı tüm gelirlerini kaybetmiş durumda araştırmaya göre. ailelerin %18i ise çocuklarını çalıştırmak zorunda kalmış. Sağlık sisteminin çökmesiyle ve yetersiz beslenmeyle birlikte bebek ve çocuk ölümlerinde artış yaşanıyor.
İnsan haklarının zaten zayıf olduğu bu ülkede taliban yönetimi ile birlikte insan haklarından söz etmek bile mümkün değil. Gazeticilere, protestoculara, aktivistlere yönelik baskı ve şiddet had safhada.sadece bunlarla da kalmıyor. Afganlar göç ettikleri yerlerde de farklı koşullarda yaşamıyorlar. Afganistan’ın komşu ülkelerinde toplam 8 milyon afgan göçmeni yaşıyor. Türkiye’de sayısı ne kadar bilinmiyor ancak 2022 yılında sınır dışı edilen afgan sayısı 66 bin civarında. Göç ettikleri ülkelerde çoğunlukla kayıt dışı çalışıyor sefalet içinde yaşıyorlar. Çok düşük ücretlerle çok ağır işler yapıyorlar.
Afganistan’da petrol ve doğalgaz haricinde bir çok değerli maden bulunmaktadır. Bunların toplam değerinin 1 trilyon dolardan fazla olduğu söyleniyor. Çin de tabi bu madenleri çıkarmak istiyor ayrıca afganistan’ı kuşak yol projesine dahil etmek istiyor. Abd ise bölgede çin’i sıkıştırmak için istikrarsızlığı körüklüyor. Çin-Rusya ve ABD’nin çektiği iki emperyalist kutup arasındaki hegemonya savaşının arasında kalan ve bu savaşta kaybeden ise yoksul afgan halkı oluyor. Afgan halkının çektiği acılar emperyalistlerin umurunda bile değil.
