yehudi menuhin'e göre, aslında her insanda biraz bulunan dini inanç. haklılık payı var evet.
günümüzde tüm politeistik terimlerin şemsiyesi olarak kullanılıyor bu inanç. ama aslında çok da doğru değil. paganizm aslında köylü inancıdır. mesela anneannem, güçlü bir fırtınanın olduğu bir gün bize dışarıda şeytanın gezdiğinden ama bizim hala dışarıda olduğumuzdan bahsedip bize kızmıştı. biz de eve girmiştik küçük çocuklar olarak.* işte paganizm böyle bir şey aslında.
şimdi müslüman anneannemin neresi politeist? gayet monoteist bir kadın örnekte de görüldüğü üzere. ama düşüncesi paganik mi? %100 evet.
çok tanrılı dinlerin kültürüdür. şamanizm dünyada bulunan şeylerin ruhlarına tapınırken, paganizm bunları yöneten dünya üstü varlıklara tapar. temel ayrım bu soyutlama adımındadır ki aynı adımın bir sonraki basamağı tamamen soyut tek tanrıların dinleri olarak karşımıza çıkar.
eğer kişi bir fırtınayı dışarıda gezen şeytanlara bağlıyorsa, insan şamanist geleneğin etkisi altındadır lakin o fırtınanın, rüzgarın, havanın yönettiği şeyle beraber bulunan ruhuna gönderme yapar. eğer aynı kişi rüzgarı, rüzgar dışında kalan bir rüzgar tanrısının varlığına bağlarsa pagan olur.
paganist ya da şamanist ögelerin bulunması o inancı ve takipcisi olan kişiyi şamanist ya da politesit yapmaz. din kavramının evrimi bu tip geçişlerle olur. ölü ruhuna üstün muamelesi yapıp türbeye mum dikmenin şamanist bir gelenek olması gibi.
monoteistler pagan olamazlar ancak monoteist inaçların içine politeist ögeler oturabilir. pagan tanrılarının hristiyanlaşma sırasında şeytanlara, meleklere, azizlere dönüşerek monoteist dinin içine alınması gibi.